De commissaris? Die amuseert zich kostelijk!

Eigenlijk is het na Dries van Agt nooit meer goed gekomen. Sinds hij de functie van commissaris van de Koningin als ,,een tweedimensionaal deerniswekkend ambt'' omschreef, blijft het tobben met het boegbeeld van de provincie. Van Agt wist waar hij over sprak, want hij was na zijn premierschap vier jaar lang commissaris in Brabant. De kleurrijke oud-minister-president van drie opeenvolgende kabinetten had zich, zo viel uit zijn afscheidsrede in 1987 af te leiden, in Brabant maar stierlijk verveeld. Zijn taakomschrijving was ,,totaal oninteressant'', zijn macht minimaal. Van Agt nam snel de benen naar Japan, als ambassadeur van de Europese Gemeenschap.

Bijna twintig jaar na de gewraakte uitspraken is het nauwelijks beter gesteld met de beeldvorming van de commissaris. Meer dan de helft van de Nederlanders heeft geen flauw benul wie aan het hoofd staat van hun eigen provincie, bleek onlangs uit een enquête. Dat gedeputeerden en statenleden nog belabberder scoren, mag een bescheiden pleister op de wonde zijn.

Wie de provinciale gezagdrager al bij naam wist te noemen, beoordeelde diens activiteiten gemiddeld met een schamel zesje. Het kan nog erger: ook voor volksvertegenwoordigers blijft de commissaris een mistig figuur. Vier op de tien Amsterdamse gemeenteraadsleden weten niet dat Harry Borghouts de CdK van Noord-Holland is, stelde Het Parool vast, hoewel zij de bestuurder toch geregeld ontmoeten. Zelfs Borghouts' partijgenoten van GroenLinks kwamen niet verder dan ,,ja, die is van ons, maar ik ben even zijn naam kwijt''.
Als de arme commissarissen al in het nieuws komen, is het dankzij dure dienstauto's, dikbetaalde bijbanen of wel zeer overzichtelijke arbeidstijden.

* * *
Is de positie van de commissaris van de Koningin wel zo onbeduidend als zijn gedeukte imago doet vermoeden? Een rondgang langs ministers, Kamerleden, lobbyisten, ambtenaren, gedeputeerden en commissarissen maakt duidelijk dat de hedendaagse gouverneur zeker niet alleen handenschuddend rondloopt op recepties of een uitvoering van de plaatselijke operettevereniging feestelijke luister bijzet.

Ze zijn met name actief achter de schermen, waarin hun netwerk een prominente rol speelt. Een belletje op het juiste moment naar de juiste minister kan voor de provincie goud waard zijn. Daarnaast kan de CdK een bemiddelende rol spelen bij gemeentelijke conflicten, en nodigen ondernemers hem graag uit om buitenlandse handelsmissies extra cachet te geven.

Vooral belangrijk: een invloedrijke commissaris zit in véél commissies en heeft véél bijbanen. Want, luidt de overtuiging, dat is goed voor de contacten en dus voor de provincie. Hans Alders (Groningen) is voorzitter van het pensioenfonds PGGM, voor 48.000 euro per jaar, om maar wat te noemen. Geert Jansen (Overijssel) zit in de adviesraad voor Verkeer en Waterstaat, Hanja Maij-Weggen (Brabant) doet een commissariaat bij ING erbij. Niet alles is even in het oog springend: Limburger Léon Frissen besteedt zijn tijd deels aan compost, bij de branchevereniging organische reststoffen. De CdK die wat in de melk te brokkelen wil hebben, weet dat hij vaak de dienstauto naar Den Haag en Brussel moet nemen. ,,Ik zag ze er wekelijks rondlopen'', zegt Jan Boelhouwer, tot voor kort Tweede Kamerlid voor de PvdA en oud-gedeputeerde van Noord-Brabant. ,,Als bijvoorbeeld de begroting van Verkeer en Waterstaat op de agenda staat, komen ze en masse naar het Binnenhof.'' Sommige provincies halen alles uit de kast om de aandacht van Haagse politici te trekken: Gelderland nodigde een paar jaar geleden parlementariërs uit om vanuit een Chinook-helikopter de verrommeling van de Veluwezoom te aanschouwen. ,,Spectaculair'', vond Boelhouwer.

Hans Alders is volgens de experts onbetwist de meest frequente bezoeker van het hart van bestuurlijk Nederland. Of het nu gaat om een snelle treinverbinding naar het Noorden of de bouw van een nieuwe stad, Alders is van de partij. ,,Als jij Hans niet zoekt, dan zoekt Hans jou wel'', verwoordt een oud-topambtenaar het. ,,In Den Haag is hij veruit numéro uno, hij werkt als een buffel. Anderen zag je nooit, die hadden ons kennelijk niet nodig.'' Niet geheel toevallig was Alders tussen 1989 en 1994 minister van VROM. Provincies halen graag oud-bewindslieden en Kamerleden binnen: vier van de huidige twaalf CdK's runden ooit een ministerie, vier zaten in het parlement. Karla Peijs, oud-minister van Verkeer, vult het eerste rijtje binnenkort nog aan namens Zeeland.

Directe ingang bij het kabinet staat hoog op het verlanglijstje van de provinciale sollicitatiecommissies: hoe dichter bij het vuur, des te groter de kans dat de commissaris iets gedaan krijgt, is de gedachte. ,,Er is een onuitgesproken familiegevoel tussen de mensen die in de politiek zitten'', beaamt de oud-CdK van Limburg, Berend-Jan baron Van Voorst tot Voorst. ,,Het is toch anders wanneer een oud-minister je belt of de tabaksfabrikant die zijn pakjes sigaretten wil verkopen.''
CdK's van buiten het Haagse netwerk hebben het moeilijker. Als oud-burgemeester ging Michel Jager ruim tien jaar geleden naar Flevoland. In Den Haag heeft hij weinig vrienden, blijkt. ,,De commissaris van Flevoland? Hoe heet die ook alweer? Die zie je hier nooit'', zegt bijvoorbeeld voormalig VVD-fractievoorzitter Willibrord van Beek.

Het komt aan op de subtiliteiten; en timing. Ingrijpen is noodzakelijk wanneer duidelijk wordt dat het kabinet investeringen op de lange baan wil schuiven. Dat gaat als volgt, legt de voorzitter van de Vereniging Nederlandse Gemeenten Ralph Pans uit.
,,Een goede commissaris is dankzij zijn contacten tijdig op de hoogte van het uitstel, grijpt de telefoon, belt op hoge poten met de secretaris-generaal en zegt: dat zal toch niet, ik wil de minister spreken!''
De slimste commissaris pakt niet alleen de topambtenaar, die kookt een en ander ook nog voor bij een gewone directeur op het departement. ,,Zo'n man of vrouw is natuurlijk vereerd: Hans Alders aan de lijn! Dat vinden mensen leuk, die doen hun best.''

Want, beaamt een Haagse lobbyist, bij de overheid kan alles. Die is veel flexibeler dan mensen denken. ,,Er valt heel veel te ritselen.'' Zijn ervaring: de meeste commissarissen halen bij tijd en wijle hun succesje binnen. ,,Zolang je maar geen notoire azijnpisser bent, dan lukt het wel. Zuurpruimen liggen er onmiddellijk uit.''
Ook moet de commissaris oppassen dat hij niet doordramt. ,,Het kan heel irritant zijn als je voor de tiende keer benaderd wordt voor hetzelfde onderwerp'', zegt GroenLinks Kamerlid Ineke van Gent. ,,De noordelijke commissarissen weten inmiddels dat ze bij mij niet meer aan hoeven te komen met praatjes over de zweeftrein. Dat is trekken aan een dood paard.''

* * *
Hoe schatten de commissarissen hun verdiensten zelf in? Op verzoek van deze krant zijn de CdK's, met uitzondering van Relus ter Beek (Drenthe), bereid een lijstje te fabriceren. Onder enig protest, dat wel, want ,,besturen is teamwork'', verwoordt Hans Alders de terughoudendheid. ,,Het is vooral duwen, trekken en sjorren om een gedeputeerde in de positie te brengen zodat díe kan scoren'', vult zijn Zuidhollandse collega Jan Franssen hem aan.
Een greep uit de aangeleverde prestaties leert dat echt concrete resultaten schaars zijn. Woorden als bestuurlijke impulsen en duurzame ontwikkelingen komen veelvuldig voor. De meest tastbare zaken op een rij: Geert Jansen is vooral trots op de 400 miljoen euro die Twente heeft binnengesleept in Brussel en Den Haag, Wim van Gelder wijst op de oprichting van de universiteit van Middelburg.
Scheidend CdK in Utrecht Boele Staal kijkt met plezier terug op de herinrichting van het groene gebied tussen Amersfoort, Soest en Zeist. Trots: ,,Als dank komt daar straks het Boele Staal-Ecoduct.''
Harry Borghouts noemt het openhouden van de defensie- en burgerluchthaven De Kooij in Den Helder. De bouw van de Blauwe Stad staat op het lijstje dat Hans Alders met zijn college ,,voor elkaar heeft gebokst''.

Dat hun inspanningen weinig in de schijnwerpers komen, vinden de meeste gouverneurs geen probleem. ,,Als mensen weten wie ik ben, is dat mooi meegenomen'', zegt Franssen. Clemens Cornielje vult aan: ,,Het is een functie die je goed in de luwte kunt uitoefenen.'' Ook Staal beaamt dat, al vindt hij het natuurlijk best aardig als mensen tijdens een bloemencorso weten dat daar de CdK loopt.

* * *
,,Daar heb je die nietsnutten weer'', zou Ien Dales ooit hebben verzucht toen de commissarissen hun maandelijkse gang naar haar departement maakten. Anders dan zijn voorgangster houdt Johan Remkes zich meer op de vlakte wanneer de twaalf 'rijkspottenkijkers' ter sprake komen. Het is een bonte verzameling, typeert hij het gezelschap.

Er is een agendaatje, meldt Remkes, ,,de vergaderingen duren meestal niet zo lang''. De actuele politieke onderwerpen komen aan de orde, burgemeestersbenoemingen, lintjes. Soms wordt het spannender, dan sluimert er een conflict waar Remkes een CdK op af moest sturen, of valt er een heus onderzoek uit te voeren, zoals Cornielje deed naar de wantoestanden in het korps Gelderland-Zuid. Hij herkent zich in het beeld dat Alders en Franssen het meest invloedrijk zijn. ,,Die spelers staan het meest nadrukkelijk op de kaart.'' Dat niet iedereen evenveel uren maakt, vindt de pas vertrokken bewindsman geen probleem. ,,De CdK heeft een - laat ik het vriendelijk formuleren - flexibele agenda.'' Iemand als Relus ter Beek, zegt Remkes, doet er minder naast dan anderen, maar daar wil hij hem niet op aanvallen. ,,Ieder geeft er zijn eigen invulling aan. Gelukkig wel, want je wilt niet met twaalf klonen om de tafel zitten.'' GroenLinks is een stuk feller als de arbeidstijden van de commissarissen ter sprake komen. ,,De meeste CdK's hebben zoveel bijbanen dat ze het ook in deeltijd kunnen doen, een stuk goedkoper bovendien'', zegt Ineke van Gent.

Zo ver wil het nieuwe kabinet niet gaan. Balkenende-IV is wel van plan het salaris, de bijverdiensten en de onkostenvergoeding aan banden te leggen. Dat voorstel had Remkes in het vorige kabinet ook al gedaan: ,,De commissarissen hebben bij deze plannen niet juichend langs de kant gestaan, kan ik wel verklappen.'' Ze waren al onbekend, soms onbemind, en nu krijgen ze ook nog eens minder salaris. Had Dries van Agt dan toch gelijk met zijn opmerking dat een commissaris maar een deerniswekkende baan heeft?
Nee, is de overtuiging van Willibrord van Beek. ,,Van Agt was een te grote vis in een te kleine kom. Premiers hebben macht, een commissaris heeft dat niet, maar die kan wel gezag verwerven. Dat maakt het toch een aantrekkelijke functie.''
VNG-baas Ralph Pans sluit zich aan bij de conclusie dat de commissaris geen beklagenswaardig figuur is. ,,Ik zou geen medelijden met die mensen hebben, hoor, die amuseren zich kostelijk'', zegt hij. ,,Zo'n Hans Alders heeft een enig leven, die verveelt zich geen dag.''

---------------
Wat doet de CdK?
De commissaris van de Koningin staat aan het hoofd van de provincie. Hij zit het dagelijks bestuur voor (gedeputeerde staten) en leidt de vergadering van de provinciale staten. Bij een grote regionale ramp is hij verantwoordelijk voor de coördinatie van de hulpdiensten. Hij heeft verder nog andere bevoegdheden op het gebied van openbare orde.

Daarnaast speelt hij ook een rol bij burgemeestersbenoemingen en de lintjesregen. De commisaris van de Koningin wordt voor zes jaar benoemd door het kabinet, op voordracht van de provincie.

Verschenen in de regionale kranten op 5 maart 2007